संत कवयित्री बहीणाबाई चौधरी, जगण्यातून जन्मलेल तत्वज्ञान - मकरंद जोशी

24 ऑगस्ट 2021 संत कवयित्री बहिणाबाई चौधरी जन्म जयंती निमित्त त्यांच्या प्रेरक काव्य विश्वाचा काहीसा आढावा.

     जगण्याचा आत्मविश्वास आपल्याला येतो जेव्हा आपली मूळ आपल्याला ठाऊक असतात, आपला इतिहास, साहित्य,  आपल्याला नेहमी प्रेरणा देत आपल्याला समृद्ध करत राहते.  आपल्या मनाच्या गुफेत आत मध्ये एखाद्या ऊर्जेच्या लख्ख तेवत राहणाऱ्या प्रकाशा प्रमाणे हा ठेवा, आपल्यात अखंड धाडस, आत्मविश्वास, प्रेरणा पुरवत असतो, आज अशाच एका व्यक्तीमत्वाच्या जन्म जयंती निमित्त त्यांच्या विषयी वाचूया.

 

         कवयित्री बहिणाबाई चौधरी आज समग्र महाराष्ट्राला संत कवयित्री म्हणून परिचित आहेत! उत्तर महाराष्ट्रतील जळगाव मधील असोदा येथे त्यांचा जन्म झाला,  जीवन आणि व्यावहारिक शिक्षणाची समज, निसर्ग प्रकृती आणि कर्मयोगातून जाणीव झालेंल्या आध्यात्मिक शिकवणीचे प्रतिबिंब आणि जीवनाचे तत्वज्ञान आपणाला त्यांच्या साहित्यातून समजते, जगण्याचे तत्वज्ञान, आसपासच्या घटनांचे सूक्ष्म निरीक्षण आणि त्याला प्रतिकात्मक लोक भाषेची जोड  त्यांच्या कवितांना अधिक प्रभावी बनवितात, त्यांच्या  कविता अधिक सहजतेने समजतात, त्यांचे औपचारिक शिक्षण झालेले नसले तरी त्यांची भावपूर्ण निरीक्षण क्षमता, बारीक निरीक्षण आणि अनुभवातून जन्मलेले जीवनाचे तत्वज्ञान, लोक भाषेची हातोटी आणि प्रतिकात्मक तीक्ष्ण अभिव्यक्तीने त्यांच्या कविता अर्थसमृद्ध झाल्या आहेत.

 "अरे खोप्या मधी खोपा"  ह्या कवितेत अत्यंत सूक्ष्म अर्थपूर्ण  निरीक्षण आपणाला जाणवत, सुगरिणीने चोचीने पिल्लांसाठी बनविलेल्या घरट्याची गोष्ट त्यांनी मांडली आहेत ज्याच्या ओघात त्या,मातृत्व, निसर्ग जीवनाची प्रेरणा माणसाला शिकवुन जातात, त्यांची दुसरी प्रसिद्ध कविता " मन वढाय वढाय, उभ्या पिकतल ढोर, किती हाकला हाकला फिरी येत पिकावर,"  ही मनाच्या चिंतनातून उतरलेले, गूढ मनाच्या शोधा सोबत त्याचे निरीक्षण मांडते, सहज भाषेतील दृष्टांतांचा वापर अशा तत्व ज्ञानाच्या कठीण  विषयाला सहज करून प्रस्तुत करते, या कवितेतून बहिणाबाईंनी मानवी मनाचे आकलन मांडले आहे, या शिवाय, बहिणाबाईंची अजरामर कविता "अरे संसार संसार जसा तवा चुल्ह्यावर" " माझी माय सरसोती", "माहेराची वाट", आली पंढरीची दिंडी", आला पह्यला पाऊस" अशा अनेक कविता आजही महाराष्ट्राच्या मनाला सहज सोप्या लोक भाषेत जीवनाचे गूढ तत्वज्ञान, आध्यात्म, निसर्ग प्रेरणा, सामाजिक निरीक्षणातुन कवितेच्या माध्यमातून शिकवण देत राहतात. आज त्यांच्या जन्म जयंती निमित्त प्रेरक स्मरण. 

- मकरंद जोशी, सुरत

मैत्री...., बालपणी सामाजिक जीवन सुरू होण्याचा पहिला, रंजक, अविस्मरणीय अनुभव.

मैत्री........

              बालपणीच्या आठवणी आपण कधीच विसरत नाही... तसच एक नात चिरस्मरणीय असतं ते म्हणजे बालपणीची मैत्री ! लहानपणी नाकातून शेंबूड वाहणारा मित्र, टक्कल केलेला मित्र, कधी तरी गाऱ्यात भरलेला, पावसाळ्यात खळग्यात पडलेला मित्र, सर ज्याला नेहमी कुटायचे असा मित्र, हुशार मित्र, मित्रांची पंचाईत झाली की त्यावर हक्काने हसणारे मित्रच असतात परंतु पंचाईत झाल्या नंतर सर्वात आधी मदतीला धावणारे ही मित्रच असतात. 

       

            बालपणात जस जस आपण मोठं होत जातो तेव्हा आई, बाबा आणि परीवारा नंतर सर्वात आधी सामाजिक प्राणी बनण्याच्या पहील्या टप्प्यावर आपल्याला जो बाहेरचा व्यक्ती भेटतो तो असतो मित्र ! आपल्याला पाय फुटतात आणि घराबाहेर पाय पडायला लागले की प्रत्येक वेळेस घरा बाहेर ज्याच्या सोबत आपण खेळतो, आपल्या बालपणातले ते रम्य स्वप्न रंगवतो. कल्पनांच्या घोड्यावर स्वार होऊन गप्पा करतो. सोबत खोड्या करतो, खेळतो. कोवळ्या बाल वयातली एक निष्पाप अनोळखी सोबत हळू हळू घट्ट मैत्रीत बदलत जाते आणि आपण घरा बाहेर सामाजिक जीवनात पाहिलं नात बनवतो तो ते मैत्रीचं !  

            असे बालपणातले पाहिले वाहिले मित्र, प्राथमिक शिक्षण सोबत घेतलेले मित्र, आपल्या अंगणातले मित्र, नेहमी आठवतात, किव्वा त्या पहिल्या नात्याच्या आठवणी त्याच्या निष्पाप स्वरूपात नेहमी आपल्या स्मृतीत कोरल्या गेलेल्या असतात. जिवंत असतात.  जग विश्वासावर चालत अस आपण अनेकदा मोठ्या, वयस्कर, अनुभवी लोकांना बोलतांना ऐकलेल आहे. मला वाटतं ज्या समाजाचा इतका मोठ्ठा पसारा ज्या परस्पर विश्वास ठेवण्याच्या वृत्तीवर चालतो त्यांचे बीज हे बालपणीच्या पहील्या वहिल्या, नवख्या मैत्रीच्या संबंधातूनच पेरल जात. बालपणी आपण घरा बाहेर सर्वात आधी विश्वास ठेवायला सुरुवात करतो तो मित्र असतो. हळूहळू अशा मित्रांची यादी वाढत जाते आणि जग सुंदर आहे, माणसे आपल्या सारखीच असतात असं मत आपल्यात रुजायला लागतं.  समाजावर विश्वास ठेवण्याचं पाहिलं शिक्षणही बालपणाच्या मैत्रीतून आपण शिकत असतो. माणसं भोळी असतात, माणसं प्रेमळ असतात, मानस सहृदयी असतात. माणसं आपल्या सारखीच असतात हे मूल्य बालपणी नकळत आपल्या मैत्रीतून आपल्यात रुजत असत.

            आयुष्याच्या वाटेवर पुढे जस जसे आपण मोठे होत जातो, जीवनाची व्यावहारिक अपरिहार्य वळण स्वीकारत मित्र वेगवेगळ्या ठिकाणी वेगवेगळ्या क्षेत्रात जातात. नेहमी भेटणं बंद होत, कधी काळी भेट होत असते पण तरी देखील आपल्यात जिवंत असलेल्या लहान बाळात तो मित्र, त्या आठवणी तितक्याच जिवंत, तितक्याच मजेदार असतात की जरी आपण अनेक वर्षांनी भेटलो तरी थेट २५ वर्ष मागे जाऊन घडलेल्या बालपणाच्या किस्स्यावर, आठवणींवर आपण त्याच निरागसतेने खळखळून हसत असतो. अगदी १०० रीचे मित्रही भेटले तरी बालपणाच्या निरागस आठवणींवर वयाच्या १०० व्या वर्षी देखील चेहऱ्यावर स्मित येतंच ! 

          ह्या बलापणाच्या मित्रांशी पुढे नियमित भेट जरी होत नसली तरी एकमेकाच्या अंतःकरणात सगळेच एक लहानपण जिवंत ठेऊन असतात आणि त्या निष्पाप आठवणींच्या कप्प्यात जिवंत असते ती मैत्री जी पुढे आयुष्यात अनेक मित्र जोडत जाते आणि जग सुंदर आहे, माणसं आपल्या सारखीच असतात. जीवन सुंदर आहे. अशा अनेक भावनांनी जीवनावर विश्वास करायला शिकवते.

- मकरंद जोशी.

अवयवदान अभियानाचे संस्मरण. "माझी लिव्हर ट्रान्सप्लांट यात्रा - थर्ड इनिंग" - आदरणीय श्री दीलीपभाई देशमुख दादा

आज " वर्ल्ड ऑर्गन डोनेशन डे" म्हणजेच "जागतिक अवयवदान दिन - 2021" अवयवदान केल्याने ज्यांची अवयव निष्क्रीय झालेली आहेत त्यांना अंग प्रत्यारोपणाद्वारे नवजीवन मिळते. जीवन जगण्याची नवीन संधी मिळते.    

 सुरत येथे स्व. महर्ष पटेल यांचा आकस्मिक मृत्यु झाला. त्यांना डॉक्टरांनी ब्रेनडेड घोषीत केले. त्या नंतर त्याच्या परिवाराने अवयवदानाची मंजुरी दीली आणि चार व्यक्तिंना स्व. महर्ष पटेल याच्यां अंगांचे प्रत्यारोपण करण्यात आले. स्व. महर्ष पटेल यांच्या पहिल्या पुण्यतिथि निमित्त जुलै 2021 मध्ये "महर्ष सामावलेत महर्षीत" या त्यांच्या परिवाराचा  ऋणस्विकार कार्यक्रम करण्यात आला. आणि दादांच्या "माझी लिव्हर ट्रान्सप्लांट यात्रा- थर्ड इनिंग" पुस्तकाचे विमोचन करण्यात आले.

 बालपणा पासून समाज सेवेसाठी संपूर्ण आयुष्य समर्पीत केलेले आदरणीय दादा म्हणजे श्री दिलीप भाई देशमुख यांना स्व. महर्ष पटेल यांच्या लिव्हर प्रत्यारोपणामुळे नवीन आयुष्य लाभले. दादांनी त्यांच्या आयुष्याच्या दोघी इनिंग समाज कार्यासाठी वाहून नेल्या होत्या आणि तिसऱ्या इनिंगच्या काळात ते समाजकार्यात व्यस्त असतांना  लिव्हरच्या आजाराच्या असहाय्य पिडेत सापडले परंतु  दृढ मनोबळ आणि अगाध आत्मबळाच्या जोरावर दीर्घकाळ पीडादायक प्रतिक्षा काळ पुर्ण करुन लिव्हर प्रत्यारोपणाच्या कठीण प्रक्रियेतून स्वस्थ बाहेर पडले आणि उर्वरित आयुष्याची तिसरी इनिंग अवयवदान या महादानाच्या प्रचार अभियानासाठी वाहून नेण्यास सुरुवात केली. 

 दादांनी अवयवदानाच्या प्रचार-प्रसारासाठी त्यांचा अनुभव " माझी लिव्हर ट्रान्सप्लांट यात्रा - थर्ड इनिंग" या पुस्तकात अंकित केला आहे. याची प्रथम आवृत्ती सुरत येथे प्रकाशीत करण्यात आली होती व त्याची दुसरी आवृत्ति देखील प्रकाशीत झाली आहे.  हल्ली दादांनी गुजरातभर वेगवेगळ्या शहरात अवयवदानाचे प्रचार अभियान चालवले आहे.  अवयवदाना विषयी समाजात जागृती आणण्यासाठी विविध कार्यक्रम सुरु केलेत, विविध संस्था, डॉक्टर्स, वेगवेगळ्या सामाजिक संस्था, विद्यार्थी, त्याच्याशी जुळलेली लोकं यांच्या व्यक्तिगत आणि सामुहीक भेटीगाठी करून, सतत प्रवास करून  सोशल मीडिया आणि इतर मध्यामांद्वारे अवयवदानाच्या प्रचार प्रसारात आयुष्याची तिसरी इनिंग समर्पीत केली आहे. आज जागतिक अवयवदान दिना निमित्त त्याच्या या अविरत समाज सेवेच्या कार्याचे प्रेरक स्मरण व  स्वास्थ आयुष्याची मंगल कामना. 

    स्व. महर्षभाई पटेल तसेच प्रसंगी अंगदान करणारे आणि समाजासाठी आपले संपुर्ण आयुष्य समर्पीत करुन आयुष्याच्या उत्तरार्ध देखील अवयवदानाचे अभियान उभे करणारे ऋषीतुल्य आदरणीय श्री दीलीपभाई देशमुख दादा यांना वंदन.  

       परिवारातील प्रिय व्यक्तीच्या एकाएकी घडलेल्या मृत्यूने परिवारावर दुःखाचं आभाळ कोसळलेलं असतं. शोक आणि दुःखाने तुडुंब भरलेलं मन असतानाही त्याच प्रिय व्यक्तीच्या अवयवदानाने दुसऱ्या कुणाच्या आयुष्यात जगण्याचा प्रकाश आपण पेरू शकतो, कुणाला जगण्याची संधी देऊ शकतो ह्या मानवीय ओलाव्यातून अंकुरित झालेल्या अवयवदानाच्या महादानाने अनेक लोकांना जगण्याची नवीन संधी मिळाली आहे. एखाद्या अंगदानाने आपल्या परिवारातील व्यक्तीला नवीन आयुष्य लाभेल या प्रतीक्षेत तळमळत बसलेल्या समाजातील आपल्या पैकीच कुणाच्या बाळाला, आईला, वडिलांना, मुलाला, पत्नीला, आजोबांना नवीन आयुष्य लाभेल याची प्रार्थना असते. 

 ऋषीतुल्य आदरणीय श्री दीलीपभाई देशमुख दादा

                    सर्वे भवन्तु सुखिनः सर्वे सन्तु निरामया । सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चित् दुःखभाग् भवेत् ।। अर्थ : सर्वानी सुखी व्हावे, सर्वांनी रोगमुक्त रहावे, सर्वांनी मंगलमय घटनांचे साक्षी व्हावे आणि कुणालाही दु:ख मिळू नये.